Pijplijnpolitiek en de Oekraïnecrisis

06feb 2022 by ian No Comments 
Door John Foster, 
canadiandimension.com 15 februari, 2022 ~~~

Waarom Nord Stream 2 een sleutelrol speelt in de impasse.

“Canada steunt Oekraïne … omdat we een duidelijk en dringend nationaal belang hebben bij de situatie daar.” -Canadese vicepremier Chrystia Freeland, 26 januari 2022

Terwijl de spanningen tussen de Verenigde Staten, de NAVO en Rusland escaleren, zijn alle ogen gericht op Oekraïne. Canada’s vice-premier Chrystia Freeland beschrijft het als “een strijd tussen democratie en autoritarisme”. Maar Nord Stream 2, een pijpleiding die is aangelegd om Russisch gas onder de Oostzee rechtstreeks naar Duitsland te brengen, is een integraal onderdeel van het verhaal.

Op 27 januari verklaarde Victoria Nuland, VS onderminister van politieke zaken: “Als Rusland Oekraïne op een of andere manier binnenvalt … zullen we met Duitsland samenwerken om ervoor te zorgen dat het [de pijpleiding] niet doorgaat.” Nord Stream 2, vertraagd door Amerikaanse dreigementen en sancties, laat zien waarom landen het leiderschap van de regering Biden betwisten.

Sinds de jaren zestig, toen Europa voor het eerst Russisch gas begon te importeren, zag Washington Russische energie als een bedreiging voor het leiderschap van de VS en de energiezekerheid van Europa. Meer recentelijk, met fracking, zijn de VS de grootste gasproducent ter wereld geworden en een belangrijke exporteur van LNG (vloeibaar aardgas). De VS willen zich een plaats veroveren op de enorme Europese markt en Russisch gas verdringen. Nu Nord Stream 2 is voltooid en gevuld in afwachting van de Duitse wettelijke goedkeuring, staat er veel op het spel.

Kort nadat de bouw van de pijpleiding in 2018 begon, nam de VS een wet aan die dreigde met sancties tegen het Zwitserse schip dat de pijp legde. De Zwitsers trokken zich terug en twee Russische schepen voltooiden de pijpleiding ondanks de sancties. De VS bedreigden ook de Duitse aannemers, maar Duitsland hield voet bij stuk.

In 2021, toen de bouw bijna voltooid was, bracht de Duitse kanselier Angela Merkel een bezoek aan het Witte Huis en drong aan op Nord Stream 2. President Biden gaf toe. Hij wilde de betrekkingen met Duitsland – het machtigste land van de Europese Unie – verbeteren.

Nord Stream 2 begon, net als zijn voorganger Nord Stream 1, als een joint venture (51 procent Ruslands Gazprom, 49 procent Royal Dutch Shell, alsmede Oostenrijkse, Franse en Duitse bedrijven). Toen dwong de Poolse overheidsinstantie die verantwoordelijk is voor de regulering van monopolies de Europese partners om afstand te doen van hun aandeel, waardoor opnieuw vertraging ontstond. De Europese bedrijven deden afstand van hun aandeel, maar bleven als soortgelijke financiële investeerders deelnemen in de pijplijn.

Toen de Europeanen hun aandeel opgaven, werd Gazprom de enige eigenaar van de pijpleiding. Het is ook ’s werelds grootste gasleverancier, met een monopolie op gaspijpleidingen in Rusland. Gazprom wil zijn eigen gas via zijn pijplijn aan Europa leveren. De EU houdt sinds 2009 vol dat pijpleidingbeheerders, om marktconcurrentie aan te moedigen, geen eigenaar mogen zijn van het gas dat zij vervoeren. Nadat met de bouw van Nord Stream 2 was begonnen, heeft de EU haar regels uitgebreid tot nieuwe maritieme pijpleidingen uit het buitenland.

Nord Stream 2 was de enige pijpleiding waarop deze regels van toepassing waren. Pijpleidingen die vóór mei 2019 waren voltooid, waren vrijgesteld, maar de voltooiing ervan werd vertraagd door Amerikaanse sancties tegen het leggen van pijpleidingen. Gazprom zag het als discriminatie en ging in beroep. In augustus 2021 verwierp een Duitse rechtbank het beroep. Gazprom ging vervolgens in beroep bij het Duitse hooggerechtshof.

Kaart van het tracé van de voorgestelde Nord Stream 2 pijpleiding. Afbeelding met dank aan Lorimer Books.

Duitse industriëlen zijn wanhopig op zoek naar Russisch gas. Duitsland heeft slechts 17 dagen gasvoorraad in opslag. Volatiele kotdurende spotprijzen hebben deze ellende nog verergerd. De gasinvoer in de EU is steeds meer verschoven van langetermijncontracten met aan ruwe olie gekoppelde prijzen naar kortetermijncontracten met meerdere handelaars op dump-markten.

In 2020 bedroegen de spotprijzen ruwweg de helft van die van Gazprom’s langetermijncontracten. In 2021 zijn de prijzen verzevenvoudigd als gevolg van een mix van factoren. Aan de vraagzijde stimuleerde de economische heropleving na de pandemie de vraag naar gas in Azië en Europa. Aan de aanbodzijde namen de groene energiebronnen in Midden-Europa af door bewolkte windstille dagen. Door de ontmanteling van steenkool- en kerncentrales schakelden nutsbedrijven over op aardgas.

Europese politici gaven Rusland de schuld van de hoge gasprijzen, maar Gazprom bevestigde dat het de hoeveelheden leverde die in zijn langetermijncontracten waren vastgelegd. Gazprom wil langetermijncontracten om de enorme kapitaalkosten van investeringen in gasvelden en pijpleidingen te dekken.

Rusland is een petro-staat. Het is ’s werelds grootste exporteur van aardgas en de op één na grootste exporteur van olie – net na Saoedi-Arabië. Pijpleidingen en zeeroutes naar de markt zijn van vitaal belang voor de Russische economie. Rusland wil olie en gas verkopen in Azië en Europa, en zij willen het kopen. Nord Stream 2 is commercieel zinvol. Er zijn geen transitkosten aan verbonden. De route naar de markt is veel korter dan verouderde pijpleidingen via Oekraïne. Oekraïne is op zijn beurt financieel afhankelijk van de doorvoervergoedingen voor gas dat via deze pijpleidingen wordt verscheept.

Nord Stream 2 blijft controversieel en wordt fel bestreden door Polen en Oekraïne, die ervan uitgaan dat het de volumes en doorvoervergoedingen voor pijpleidingen door hun landen zal verminderen. Anderen (met name Duitsland, Oostenrijk, Kroatië, Tsjechië, Hongarije en Italië) willen het wel. Duitsland, dat een enorm gewicht in de schaal legt in de EU, ziet gas als een overgangsbrandstof na de geleidelijke afschaffing van kernenergie en steenkool. De Canadese minister van Buitenlandse Zaken, Chrystia Freeland, heeft “aanzienlijke zorgen” geuit over Nord Stream 2.

Talloze hindernissen tijdens en na de bouw hebben de certificering van de pijpleiding vertraagd. De meest recente heeft de Zwitserse exploitatiemaatschappij gedwongen een Duitse dochteronderneming op te richten voor het gedeelte in de Duitse wateren. Na de uiteindelijke certificering zal Duitsland Europa’s belangrijkste toegangspunt voor Russisch gas worden.

De huidige crisis tussen Rusland en de VS/NAVO broeit al vele jaren. Met het uiteenvallen van de Sovjet-Unie breidde de NAVO haar ledenbestand uit tot Oost-Europa. De NAVO ondersteunt het leiderschap van de VS door de Europese landen aan haar kant te houden tegen Rusland. Vanuit Russisch oogpunt is de NAVO provocerend en bedreigend.

Onderdeel van de overeenkomst die ten grondslag lag aan de ontbinding van de USSR was de verzekering van het Westen dat de NAVO zich niet zou uitbreiden in de Russische invloedssfeer, een belofte die de NAVO onlangs heeft gebroken door troepen, schepen en vliegtuigen langs de Russische grenzen te stationeren. Het Westen beschuldigt Rusland van inmenging in Oekraïne. Rusland wijst op een door het Westen geïnspireerde staatsgreep in Oekraïne in 2014 en op de legitieme grieven van Russischtaligen in de afgescheiden Donbas-republieken. Ik documenteer de twee verhaallijnen in mijn boek Oil and World Politics.

In december 2021 presenteerde Rusland ontwerpverdragen aan de VS en de NAVO, waarin het een volledige revisie van de Europese veiligheidsarchitectuur eiste. Rusland legde de nadruk op het beginsel van ondeelbare en gelijke veiligheid voor alle landen, zoals overeengekomen door alle 56 leden van de Organisatie voor Veiligheid en Samenwerking in Europa (OVSE) in Istanbul (1999) en herbevestigd in Astana (2010). De landen hebben uitdrukkelijk afgesproken hun veiligheid niet te versterken ten koste van die van anderen. In januari heeft Rusland alle ondertekenende landen, waaronder Canada, aangeschreven om duidelijke antwoorden te eisen op de vraag hoe elk van hen in de huidige omstandigheden aan deze verplichtingen denkt te voldoen.

Kaart van doorvoerpijpleidingen door Polen en Oekraïne. Afbeelding met dank aan Lorimer Books.

De Russische president Vladimir Poetin waarschuwde dat als het Westen zijn agressieve beleid (uitbreiding van de NAVO en plaatsing van raketten in Oost-Europa) zou voortzetten, Rusland “militair-technische” tegenmaatregelen zou nemen. In zijn woorden: “Ze hebben ons naar een grens geduwd die we niet kunnen overschrijden.”

Het initiatief van Rusland bracht de kat onder de duiven. Een opeenvolging van ontmoetingen op hoog niveau vond plaats tussen Rusland en de VS, de NAVO en de OVSE. Op 26 januari presenteerde Washington schriftelijke antwoorden, waarin werd getracht het debat te beperken tot Oekraïne en waarin werd beweerd dat de Russen op het punt stonden Oekraïne binnen te vallen. Rusland hield herhaaldelijk vol dat het geen invasie zou initiëren, maar Donbas zou steunen als dat land zou worden aangevallen.

De VS deden de spanningen oplopen door de beweringen van een “dreigende” Russische invasie te herhalen, zelfs toen de leiders van Oekraïne hun twijfels uitspraken. Washington dreigde met ongekend strenge nieuwe sancties, onder meer tegen grote Russische banken, hightechgoederen, het financiële berichtensysteem SWIFT, en Nord Stream 2. Groot-Brittannië en Canada volgden dit voorbeeld. Op 11 januari verklaarde premier Justin Trudeau dat elke Russische inval in Oekraïne “ernstige gevolgen” zou hebben, waaronder sancties.

Frankrijk, Duitsland en Italië weigerden dit omdat de sancties een averechts effect zouden hebben op hun economieën. Zij leken er niet van overtuigd dat Rusland van plan is aan te vallen, tenzij het wordt geprovoceerd. Er volgde een golf van bilaterale besprekingen op hoog niveau met Rusland.

Belangrijk was dat op 26 januari vertegenwoordigers van Frankrijk, Duitsland, Rusland en Oekraïne hun steun bevestigden voor het akkoord van Minsk II uit 2015 en een onvoorwaardelijk staakt-het-vuren. Minsk-II vereist dat Oekraïne met de twee Donbas-republieken onderhandelt over autonomie binnen een gefederaliseerd Oekraïne, maar tot dusver zijn er nog geen onderhandelingen gevoerd.

De EU importeert 40 procent van haar gas uit Rusland. Voor Rusland zijn de routes door Oekraïne en Polen onbetrouwbaar, vanwege de vijandigheid in beide landen. Oekraïne heeft een langetermijnovereenkomst met Gazprom voor de doorvoer van gas tot 2024. Oekraïne verdient grote transitopbrengsten, ruwweg 2 miljard dollar per jaar, en wil die graag behouden. Voor zijn binnenlandse markt betrekt Oekraïne Russisch gas indirect uit Polen, Roemenië en Slowakije.

Wat er ook gebeurt met de westerse sancties, Rusland heeft in China een nieuwe strategische markt. De Russische pijpleiding Power of Siberia is twee jaar geleden begonnen met de export van gas van Oost-Siberië naar Noordoost-China. De twee landen zijn overeengekomen een tweede lijn, Power of Siberia 2, aan te leggen. Deze zal gas van het Yamal-schiereiland in het Russische noordpoolgebied naar het noordoosten van China brengen. Dat betekent dat het Yamal-gas even gemakkelijk naar China zal kunnen stromen als naar Europa.

De huidige situatie is gevaarlijk en kan gemakkelijk escaleren. Nord Stream 2 is van cruciaal belang, maar nationale veiligheid gaat boven alles. Veiligheid kan alleen worden bereikt als zij universeel is. De inspanningen van de VS om Rusland in te dammen en het leiderschap over Europa te behouden, werken niet. Het is ook voor Canada tijd om wakker te worden. De wereld is multipolair geworden en Nord Stream 2 is een spil in het centrum van de huidige crisis.

Topfoto: Het leggen van de Nord Stream 2 pijp in de Zweedse wateren in de Baltische Zee. Axel Schmidt.

John Foster is de auteur van Oil and World Politics: The real story of today’s conflict zones (Lorimer Books, 2018).

Geef een reactie

Het e-mailadres wordt niet gepubliceerd. Vereiste velden zijn gemarkeerd met *